Özgürlük ve Sorumluluk Arasındaki İlişki

Ahlak felsefesinin üzerinde çokça durduğu ve çoğu filozofun farklı görüşler ifade ettiği en önemli iki kavram özgürlük ve sorumluluktur. Günlük hayatta pek çok konuya materyal olan bu iki kavram birbiriyle yakından ilişkilidir. Özgürlük ve sorumluluk arasındaki ilişki Hakkında öne sürülen genel görüşlere geçmeden önce her ikisini de kısaca tanımlayalım;Özgürlük: İnsanın herhangi bir konu, durum veya eylemde özgür iradesiyle seçim yapabilme gücüdür.Sorumluluk: Herhangi bir konu, durum veya eylem hakkında kişinin bir şeyler yapma zorunluluğunu içeren şeylerdir. Yerine getirilmediği takdirde, söz konusu durumun çeşitliliğine göre bazı yaptırımlar söz konusu olabilecektir. Çeşitli sorularda incelenen özgürlük ve sorumluluk kavramları birbirini destekleyen bir ilişkiye sahiptir ve ahlaki eylemlerde sıklıkla sorgulanmaktadır. Çoğu felsefi sistemde tartışılan ve farklı çıkarımların yapılabileceği özgürlük ve sorumluluk kavramlarına daha yakından bakmak, ikisi arasındaki ilişkiyi daha net ortaya koymaktadır.

Özgürlük Nedir?

Özgürlük, kişinin sorumluluklarına göre veya sorumluluklarının dışında hareket etmesi olarak tanımlanmaktadır. Genel olarak özgürlük kavramının iç ve dış özgürlük olmak üzere iki farklı ayrımı vardır. Tamamen kendi başına hareket etmemeye dayanan özgürlük kavramı, bir durum veya eylem karşısında sorumlulukları dikkate alarak hareket etme veya hareket etmeme seçimini içermektedir. Dolayısıyla mutlak bir kavram değildir, çünkü söz konusu durumlara göre bazı faktörler etrafında ilerlemektedir.İç Özgürlük (Özgür İrade): İnsanların kendi iradeleriyle karar verdikleri iyilik ve kötülük kavramlarını ayırt edebilme yeteneğidir.Dış Özgürlük (Eylem): Dış dünya ile birey arasında kurulan ilişkiye dayalı bir özgürlük türüdür. Kültürel, sosyal, fiziksel ve ekonomik gibi pek çok kavram birbiriyle yakından ilişkilidir.

Sorumluluk Nedir?

Sorumluluk, kişinin yapması gereken eylemler olarak tanımlanabilir. Farklı tanım ve görüşlerin yer aldığı sorumluluk kavramı, bir durum karşısında kişiye dayatılan eylem veya durumlar olarak tanımlanabilir. Genel olarak çeşitli felsefi öğretilerde sıklıkla tartışılan sorumluluk kavramı, kişinin söz konusu eylemler üzerinde etkisinin olup olmamasına göre ele alınmaktadır. Herhangi bir kişinin herhangi bir durumdan veya eylemden sorumlu olabilmesi, hem vicdan hem de akıl bakımından ehil olmasına bağlıdır. Ahlaki değerleri anlayan, ruhsal sorunları olmayan kişilerin hayatın akışında özgür olmaları ve özgürlüğün getirdiği sorumlulukları üstlenmeleri beklenir. Bu nedenle vicdan ve ahlaki değerlerden yoksun kişilerin, yani çocuk, akıl hastası veya hayvan gibi canlıların, özgür kararlarından sorumlu olmadıkları düşünülmektedir.

Özgürlük ve Sorumluluk Arasındaki İlişkiyi Ele Alan Felsefi Öğretiler

Özgürlük ve sorumluluk arasındaki ilişki felsefi öğretilerin konusu olmuştur. İnsanlar ahlaki eylemlerde bulunduklarında şunu sorarlar: “Bunlar özgür mü yoksa sorumlu mu?” Konuyla ilgili farklı görüşleri benimseyen onlarca filozof, bu konuda farklı düşünce sistemlerini savunmuştur. Günümüzde sıklıkla tartışılan bu konu için ilk ortaya atılan temel öğretilere göz atmak gerekirse, 5 farklı öğretiyle karşılaşacağız.

Kadercilik

Kısaca “kadercilik” olarak da tanımlanabilecek Fatalizm doktrini, hayattaki her durumun evrenin kanunlarına bağlı olduğunu savunur. Kadercilik doktrinine göre özgürlük ve sorumluluk kavramları mevcut evrenin kanunlarına tabidir. Her insanın hayat akışının senaryosu, kişi var olduğu anda yazılır ve kişi bu senaryoda kendi rolünü oynar. Özetle insanları özgür olmadıkları ve bir senaryoya göre hareket ettikleri için yaptıklarından sorumlu tutmak mümkün değildir.

Determinizm

Determinizm doktrini “determinizm, determinizm” kavramlarıyla tanımlanır. Determinizm öğretisine göre evrende meydana gelen her olay bilimsel yasalarla belirlenir ve gerçekleşmesi gerekir. Bu doktrinin özgürlük ve sorumluluk ilişkisine bakış açısı nedir diye soracak olursak; İnsanların kendi iradeleriyle hareket etmedikleri, özgürce hareket edemedikleri, kontrolleri dışındaki koşullar altında hareket ettikleri ileri sürülmektedir. Dolayısıyla kişinin özgürlük ve sorumluluk üzerinde hiçbir etkisi yoktur. Kişinin özgür iradesi olmadığı için, yaptıklarından sorumlu tutulması da mümkün değildir.

Otodeterminizm

Determinizm öğretisinde olduğu gibi mutlak bir özgürlüğün olmadığını savunan otodeterminizm, bazı durumlarda kişinin kendi özgür iradesini kullanabileceğini savunur. Dolayısıyla insan kaderinde bazı durumları seçer ve bu seçimin sonuçlarını yaşayabilir. Özgürce yapılan seçimlerin sorumluluğu da bireye aittir. Kendini geliştiren ve öğrenen birey, özgür seçimler yapabilir ve sorumluluk alabilir.

Özgürlükçülük

Her insanın doğduğu andan itibaren özgür olduğunu savunan öğretilerden biridir. Özgür doğan her canlı kendi seçimlerini yapabilir ve bireysel özerklik bireylere aittir. Ancak bu doktrinin en önemli yanı özgür bireyin diğer bireylerin özgürlüklerine saygı duyması gerektiğidir. Özetle bireyin özgürlüğe bakış açısı öncelikle kendi özgürlüğüne bağlıdır. Ancak bu görüşte tartışılan özgürlük, bireyin kendi iradesine göre hareket etmesini savunmaz. Başkalarının sınırlarına göre çizilmiş bir fikir olduğu için sorumluluklar da bu noktada başlıyor.

İndeterminizm

Determinizm öğretisinin karşıtı olan indeterminizm, insanın tamamen özgür olduğunu savunur. Kadere bağlı yaşamayan birey, kararlarını ve sorumluluklarını kendi yönetir. Böylece her insan kendi kaderini yazar. Doğrudan kişinin kendi iradesine bırakılan özgürlük kavramı karar verme olgusuna dayandığından, eylemlerinin sonuçlarını düşünmek onun sorumluluklarını yerine getirmesini sağlar.